Bir önceki finansal piyasalarla ilgili yazım “Dolar 3,70’i taban mı yapıyor?” başlığını taşıyordu. Peki, ikinci finansal piyasalar ya da sermaye piyasaları yazısı neden derseniz, Amfiweb ekibinde ve kampüslü yazarlarında bu konulara yoğun bir ilgi başladı son bir yıldır. Ben de bu akıma kayıtsız kalmak istemedim.
***
Bizim borsamıza ya da Amerikan borsasına ya da Kazakistan borsasına 10 yıllık periyotlardan bakmayı tercih eden herkes için borsa her zaman ucuzdur diyebiliriz.
Fakat yatırımcının ya da yatırımcıların kazançları ya da kayıplarıyla ilgili detayları önceleyen kişiler için yukarıdaki cümle bir şey ifade etmez.
Bizim borsanın son 2,5 ayda yaşadığımız dolar/TL paritesi odaklı türbülansta, aslında çok da düşmediğini görenlerin bazıları bu durumu anlamakta zorlanıyor. Hatta bunun haberi verilen dev kriz olduğunu düşünenler daha da şaşırıyorlar muhtemelen. BIST 100 endeksimiz meşhur 2008/2009 krizinde -ki o kriz bizi gerçekten teğet geçmiştir- %50 den biraz fazla düşmüştür, yarıya düşmüştür TL bazında. Dolar bazında ise %70’ten fazla değer kaybetmiştir. O dönemde, dolar karşısında TL ~%30 değer kaybetmiş.
Peki, bizim iç krizimiz olan 2001’de ne olmuştu? Hani şu bankacılık sistemimizin sallandığı TMSF’nin birçok bankaya el koyduğu kriz. O yıllarda şimdiki kadar derinliği ve hacmi olmayan borsamız yaklaşık %65 değer kaybetmiş TL bazında. Dolar bazında ise dehşet verici bir düşüş var, borsamız neredeyse %85 değer kaybetmiş, değeri 7’de birine kadar düşmüş. 2001 krizinin bir başka dikkate değer noktası borsa endeksinin (eski adıyla İMKB 100, yeni adıyla BIST 100) 0,5 cent’in altına düşmesidir. Aşağıdaki grafik endeksin dolar bazında 1997-2014 yılları dönemini gösteriyor, resimde dip değerlerin olduğu dönem de işaretli.
Borsa endeksi Cent Olarak Nasıl Hesaplanıyor?
Borsa endeksi Dolar Olarak Nasıl Hesaplanıyor?
Biraz tarihe ara verelim ve şu endeksin, cent ya da dolar olarak hesaplanması meselesine gelelim. Yaygın kullanım endeksin cent olarak ifade edilmesidir. Hesaplanması ise çok kolay. Endeksin bugünkü kapanış değerinin 94.500, doların da 6,30 olduğunu düşünelim. 94.500’ü 6,30’a böldüğümüzde bulduğumuz değer 15.000. Dört tane sıfır atıp bunu endeksin cent değeri olarak 1,5 ifade ediyoruz. Günlük kullanımda da “endeks, 1,5 cent kapattı” gibi cümleler kuruyoruz.
2001 dönemi bilgilerini de aklımızda tutarak, başlıktaki sorumuzu tartışalım, borsa gerçekten ucuz mu?
Öncelikle insanlar bu soruyu neden ve ne zaman sorar? Borsa gerçekten ucuz mu sorusu iki durumda çokça sorulur:
- Borsanın düştüğü zamanlarda birileri gelinen seviyelerin çok ucuz olduğunu, birileri de mevcut değerlerin yeterince düşük olmadığını daha aşağı seviyelerin görüleceğini iddia ederler. İşte böyle zamanlarda borsayla ilgili hatta ilgisiz insanların en çok sordukları ve cevabını tartıştıkları sorudur bu: Borsa gerçekten ucuz mu?
- Borsanın epeyce yükseldiği zamanlarda birileri yükselişin sadece başlangıç olduğunu, önemli bir direncin geçildiğini, çok daha yüksek seviyelerin görüleceğini iddia ederler, birileri de gelinen seviyelerin çok yüksek olduğunu fiyatların çok şiştiğini, balon oluştuğunu söylerler. Böyle durumlarda yine en çok sorulan sorudur: Borsa gerçekten ucuz mu?
Sadece gözlemlerime dayandırdığım bir iddiamı tam da burada sizinle paylaşmak istiyorum. “Borsa gerçekten ucuz mu” sorusu çokça sorulmaya başladığı zamanlarda siz deyin üç vakte kadar ben diyeyim beş vakte kadar bazı yatırımcılar ya çok para kaybedecektir, ya da çok para kazanacaktır yani yakında büyük değişiklikler olacaktır borsa endeksinde.
Peki şimdi neler oluyor? Daha önce sizlerle paylaştığım dolar yazısında doların 3,70’i taban yapıp yapmadığını tartışmıştık. Doların 3,70-3,80 bandında sakin seyrine tanık olduğumuz 2018’in ilk 50 gününde borsamızın (BIST 100 endeksinin) değerinde (TL) tarihi rekoru görmüştük (Endeks değeri: 121.531, tarih: 29/01/2018).
29 Ocak’taki bu zirve o günkü kurla 3,2 cent ediyordu. Birçoğumuz bizim borsanın dolar bazındaki zirvesinin de bu tarih olduğunu düşünebilir. Ama öyle değil. Borsamızın dolar bazındaki zirvesi 5 Kasım 2010 tarihinde gördüğü 5,01 cent seviyesidir. 5,01 cent seviyesinin görüldüğü 5 Kasım 2010 tarihinde TL bazındaki maksimum değer 70.046 olmuştur.
Endeksin dolar bazında değerlendirilmesi meselesini heyecanlı yapan bu noktayı tekrar edelim şimdi.
Borsamızın endeksinin en yüksek gördüğü değer 29 Ocak 2018’deki 121.531 değeri. Bu rekorun dolar olarak ifadesi ise 3,2 cent.
Borsamızın endeksinin dolar bazında gördüğü en yüksek değer 5 Kasım 2010’daki 5,01 cent değeridir. Dolar bazındaki bu rekorun kırıldığı gün borsa endeksimizin gördüğü en yüksek değer (TL) 70.046 olmuştur.
Evet, şimdi ana başlığımıza cevabımızın daha çok hangi noktadan şekilleneceğini de açık etmiş olduk.
Ekonomik gerçeklerimizle uyuşmadığı sıkça ifade edilen bir dolar hareketliliği yaşadık son günlerde. Bu hareketlilik yaşanırken borsa endeksimizin neredeyse düşmediğini gördük. Dolardaki hareketliliğin başladığı 24 Temmuz’da BIST 100 değeri, en yüksek 95.567 olmuş, Ağustos sonunda neredeyse 100.000 değerine gelmiş. Bu süreçte gördüğü en düşük değer 17 Ağustos’ta 84.654 olmuş. 17 Ağustos tarihi, dolar/TL kurunun 7,21 zirvesinden döndüğü ve 5,75 seviyesine kadar gerilediği gün aynı zamanda. Bugün (31 Ekim) endeks değeri tekrar 90 binin altındaki seviyelere dokunuyor, dolar kuru ise 5,75’in de altında.
Peki dolar bazında ne olmuş?
24 Temmuz’da (dolardaki hareketliliğin başladığı gün) BIST 100 değeri en yüksek 1,95 cent değerini görmüş ve sonrasında gerilemeye başlamış ve 13 Ağustos’ta neredeyse 1,28 cent değerine yaklaşmış.
10 yıl önce, bütün dünyayı etkisi altına alan 2008/2009 krizi zamanlarında (Kasım-Mart arası), borsa endeksimiz bugünlerde gördüğümüz dip değerleri görmüş hatta 1,2 cent’in biraz altında bir değeri (1,18) de görmüş.
Dolayısıyla endeksin dolar bazında son dönemde gördüğü dip seviyeler en son 10 yıl önce görülmüş. 10 Yıl önce borsa endeksi bu değerleri gördükten sonra (buna kabaca 1,2 cent diyelim) dolar bazında tarihi rekoruna (5,01 cent /5 Kasım 2010 ) giden ve yaklaşık 2 yıl süren çok güçlü bir yükseliş trendi yakalamış. Bu iki yılda dolar bazında endeksin dip değeri ve tepe değeri arasındaki değişim %325 olmuş. Bir başka deyişle endeks değeri dolar bazında (dipten tepeye) 4,25 katına çıkmış. Bu gerçekten 2 yılda dolar bazında müthiş bir yükseliş, muhteşem bir getiri. Bu yükseliş o yıllarda ülkemizdeki hemen her varlığın da (ev, arsa, şirket vb) değerini arttırmıştı ya da hep beraber yükselmişlerdi.
Borsa endeksimizin son 21 yıllık grafiğine baktığımızda borsamız dolar bazında 1 cent altına 98 krizi ve 2001 krizi döneminde düşmüş. 2001 krizinden sonra 2003 yılı sonunda 1 cent üzerine çıkan endeks değeri daha sonra hiç 1 cent altına düşmemiş.
Ekim 2004 tarihinde 1,5 cent üzerine kalıcı olarak çıkan endeksimiz 2008/2009 krizi döneminde 1,5 cent çizgisini aşağı kırmış ve yaklaşık 6 ay 1,5 cent altında değerler görmüş (dip değer 1,18).
Borsa endeksinin son 14 yılda ikinci kez 1,5 cent altında değerleri gördüğü günler; şimdiler. 10 Ağustos 2018’de 1,5 cent altına düşen endeks değeri yaklaşık 40 gün bu değer altında devam etmiş. Bugün itibariyle 1,6 cent seviyesinde. Bu dönemde görülen dip değer ise 1,28 cent.
Bu kadar rakam kafanızı karıştırmış olabilir.
Ama az kaldı. Son birkaç noktayı daha öne çıkardığımızda Borsa Gerçekten Ucuz mu? sorusunun cevabıyla ilgili görüş mesafemiz artacak. Borsamızın son 21 yıllık grafiğine baktığımızda:
- 2001 kriziyle görülen 0,5 cent seviyesinden sonra borsa endeksi 2 yıl 1 cent değerinin üstüne çıkamamış. Ülkemizin yaşadığı bu ağır krizde görülen 0,4365 cent dip seviyesinden (1 Ekim 2001) 6 sene sonra 5 cent seviyesine yakın bir seviyeye (4,9 cent) ulaşmış borsa endeksimiz Kasım 2007’de. Bu dolar bazında 6 yılda endeks değerinin (dipten tepeye) 11 katına kadar çıktığını gösteriyor.
- 0,5 cent seviyesini gördüğü 2001 döneminden sonra borsa endeksimiz 3 kez 5 cent seviyesine yaklaşmış (2007, 2010, 2013). Bu süreçte 2008/2009 krizi döneminde 1,5 cent altında 1,2 cent seviyesini görmüş. Ve son 50 gündür endeksimiz yine 1,5 cent altında ve 1,28 seviyesini gördü en düşük.
Borsa (Geçekten) Ucuz mu?
Bu sorunun cevabını vermek için “şu an yaşadığımız türbülans 2001 krizindeki şiddette bir etki oluşturacak mı?” sorusunun da cevabını verebilmemiz gerekir diye mırıldanmak belki kulağa hoş gelmeyecek. Biz kurgumuzda bu ihtimale çok itibar etmesek de sadece detay olarak yer vermiş olalım.
Şu an 2008/2009 krizindeki etkiye eşdeğer bir etki oluşturmuş durumda endeks üzerinde, dolar bazındaki grafiği değerlendirdiğimizde.
Dünyada da devam eden kur hareketliliği endeksi tekrar 1 cent altına götürürse?
Bu ihtimalin gerçekleşmesi hepimiz için çok üzücü olur. Bu ihtimalin gerçekleşmesi durumunda endeksin TL değerinde kayda değer bir değişim olmazsa (mesela 4,5 yıldır üzerinde seyrettiğimiz 70.000 endeks değerinin kırılmadığı) durumda dolar kurunda yukarı yönlü hareketler olacağı sonucu çıkar.
Dolar kurunda yukarı yönlü yeni bir agresif hareket olmaması durumunda ise endeks değerimizin dolar bazında 1 cent altına düşmesi bence pek olası değil.
Dolar kurundan kaynaklı olağan dışı hareketliliğin durdurulduğu ve normalleşmenin başladığı bugünlerde daha iyimser olmamız da mümkün.
Borsa dolar bazında ucuz mu?
Bu senaryonun gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesi yani endeksin 1 cent altına düşmesi ya da düşmemesi durumunda da endeksin dördüncü kez 5 cent (belki bu sefer daha da üzerine) seviyesine bir hareket yapmasını beklemeliyiz. Yani endeksin 300.000 ve üzerinde bir değere birkaç sene içinde ulaştığını görmek çok şaşırtıcı olmayacak birçoğumuz için o gün geldiğinde. O gün geldiğinde hep öyle olur zaten. Çünkü günlük hayata giren rakam çabuk benimsenir. Sizce de öyle mi?
Peki borsa endeksinin ucuz olduğunu bilmek ya da düşünmek bütün hisse senetlerinin de ucuz olduğu anlamına gelir mi?
Burada da hemen rakamlarla örnekler üzerinden gidelim.
A HİSSESİ (hisse ismi verilmemiştir, rakamlar gerçektir)
2001 0,5 cent seviyesindeyken endeks, dip olarak 0,28 cent değerini görmüş A hissesi
2008/2009 1,2 cent seviyesindeyken endeks, dip olarak 0,26 cent değerini görmüş A hissesi
2018 Ağustos 1,28 seviyesindeyken endeks, dip olarak 2,33 cent değerini görmüş A hissesi
Endeksin 5 cent seviyelerini gördüğü dönemlerde ise A hissesi; 0,85 cent (2007), 3,18 cent (2010), 4,2 cent(2013) değerlerini görmüş zirve olarak. Son 21 yılda gördüğü en yüksek değer de Mart 2018’de 5,14 cent olmuş.
(Buradan çıkartacağımız sonuç: her şirketin kendi özel hikayesine bakmak lazım, ülkemizde örnek hissenin yer aldığı sektörde 2005 itibariyle derinlik kat kat artmış ve bu sektörde yapılan çok büyük bir yatırım bu hisse için belirleyici olmuştur.)
B HİSSESİ (hisse ismi verilmemiştir, rakamlar gerçektir)
2001 0,5 cent seviyesindeyken endeks, dip olarak 0,01 cent değerini görmüş B hissesi
2008/2009 1,2 cent seviyesindeyken endeks, dip olarak 0,1 cent değerini görmüş B hissesi
2018 Ağustos 1,28 seviyesindeyken endeks, dip olarak 0,6 cent değerini görmüş B hissesi
Endeksin 5 cent seviyelerini gördüğü dönemlerde ise B hissesi; 0,5 cent (2007), 0,37 cent (2010), 0,82 cent(2013) değerlerini görmüş zirve olarak. Son 21 yılda gördüğü en yüksek değer de Mayıs 2018’de 1,14 cent olmuş.
(Buradan çıkartacağımız sonuçlardan biri; bazı şirketler endeks değeriyle her zaman korele olmasa da uzun vadeli olarak yükseliş trendlerini korurlar, yer aldıkları sektörün dünyadaki gelişimine paralel ve üzerinde büyüme gösterirler, değerleri artar.)
Sonuç
Borsa gerçekten ucuz mu? Borsa dolar bazında ucuz mu? Bu kadar rakamdan, analizden sonra başka bir yere varamadık. Aslında cevabı en başta vermişiz.
Bizim borsamıza ya da, Amerikan borsasına ya da Kazakistan borsasına 10 yıllık periyotlardan bakmayı tercih eden herkes için borsa her zaman ucuzdur diyebiliriz. Üstelik dolar bazında!
Özel bir not: Borsa endeks değerine yabancı yatırımcıların (aslında tüm yatırımcıların) dolar bazında da baktıklarını unutmamak lazım. Borsada yatırım yaparken yapılan en temel hatalardan biri duygusal davranıp; alırken en dipten alma, satarken de en yüksekten satma çabasıdır. Bu yaklaşım neredeyse her zaman (para kazansanız da kaybetseniz de), mutsuzluğa sebep olur. Bizim borsamız geçmişte, son 10 yılda üç kez 5 cent seviyesini görmüş. Bir kez daha o seviyeyi hatta daha yukarılarını görmesi pekâlâ mümkün. Şu günlerde 1,5 cent seviyesinde seyreden bir borsamız varsa, ne yapılır?
Ne yapılır siz karar verin, ben ne yapılmaz onu söyleyeyim:
Bütün yumurtaları aynı sepete koymamak ve çok gaza gelmemek lazım. Pazara girdiğinizde ilk tezgahta domates ucuzsa bu fırsatı değerlendirmek gerekir ve bir miktar domates almak gerekir zira sizin pazara girdiğiniz yön aslında pazarın çıkışı da olabilir ve dolayısıyla ilerledikçe domatesin fiyatı artacak ve sizin alma isteğiniz kırılacaktır. Fakat girdiğiniz yön pazarın girişiyse ilerleyen tezgahlarda daha ucuz domates bulabilirsiniz ve buralardan da ihtiyacınız olan domatesin kalan kısımlarını almanız lehinize olacağı gibi sizi mutlu da edecektir.
Fakat domates ucuz diye tabii ki bütün paranızla domates almanız hiç anlamlı olmaz. Hatta ahmakça bile olabilir eğer domates ticaretine başlamayacaksanız. Domatesin yanında size menemen için biber de gerekecektir, dönüşte fırına uğrayıp ekmek de almalısınız. Yani bütün parayla domates almamalısınız. Yani bütün yumurtaları aynı sepete koymamalısınız.
Bu da çok önemli: Borsa harikalar diyarına giden kısa tünel değildir. Böyle olduğunu düşünenler o tünelden genelde çok zorda kalmış olarak çıkarlar. Yani borsa girdim çıktım zengin oldum oyunu değildir, altı üstü bir yatırım aracıdır, paranıza biraz değer katarsa ne ala!
